रुकुम पूर्व ! सिस्ने गाउँपालिका–१ लाम्पाखाकी सपना बुढा २५ वर्षकी थिइन्। पन्ध्र वर्षमा बिहे गरेकी उनले १८ मा पहिलो, २० मा दोस्रो, २४ मा तेस्रो सन्तानलाई जन्म दिइन्। पहिलो र दोस्रो सन्तान दुई छोरी छन् भने तेस्रो सन्तान जन्मेको केही मिनेटमै मृत्यु भएको थियो। बुढाको चौथो सन्तानले पनि न संसार देख्न पायो नत आमाले मृतक सन्तानको शोक मनाउन नै पाइन्। चौथो सन्तानको पेटमै मृत्यु भएको थियो। बच्चा पेटमा मरेको ९–१० घण्टासम्म छट्पटाउँदै आमाले पनि प्राण त्याग्नुपर्यो।
बुढालाई १९ गते साँझ सुत्केरी व्यथा लाग्यो। नजिक स्वास्थ्य संस्था थिएन। भौगोलिक विकटता त्यस्तै सडक सुविधा नहुँदा स्वास्थ्यचौकी पुर्याउन सक्ने अवस्था थिएन। बुढालाई ब्यथा लागिसकेपछि भट्टेचौर स्वास्थ्यचौकीमा परिवारले खबर गरेपछि स्वास्थ्यचौकी इन्चार्ज काशीराम ओलीले बिरामीलाई ‘लिएर आउँदै गर्नुस्’ भनेर आफू पनि स्वास्थ्यचौकीबाट लाम्पाखातर्फ लागे र उनीहरुको बीच बाटोमा भेट भयो।
बर्खाको बाटोका कारण बिरामीलाई स्वास्थ्यचौकी पुर् याउन सहज नभए पनि ओली र केही छिमेकीको सहयोगमा भट्टेचौर स्वास्थ्यचौकीमा पुर्याइयो। “यहाँ ल्याएको केही समयमै बच्चाको मृत्यु भयो। पेटबाट शल्यक्रिया गरेर मृत बच्चा निकाल्न स्वास्थ्यचौकीमा कुनै सुविधा र जनशक्ति छैनन्। स्टेचरमा बोकेर रुकुमकोटसम्म पुर्याउन निरन्तर झरी परेको छ। करिब १२–१५ घण्टाको यात्राका क्रममा बिरामीलाई बाटोमै केही हुन्छकी भन्ने डर छ, इन्चार्ज ओलीले भने, “हेलिकप्टर बोलाएका थियौँ। यहाँ मौसमको खराब र नाइटभिजन हेलिप्याड नहुँदा राति हेलिकप्टर आउन सकेन्। रातभरी नसुतेर रुकुम९पूर्व० अस्पताल र स्वास्थ्य कार्यालयका स्वास्थ्यकर्मीले भिडियोमार्फत सिकाउनु भयो। हामीले सोही अनुसार काम गरेका हौँ।”
बिहान मौसम खराबका कारण हेल्किप्टर सुर्खेतबाट उड्न नसकेपछि १० बजेमात्रै हेलिकप्टर आएको उनले बताए। सिस्नेबाट हेलिकप्टरमा बिरामी लिएर उडेको चार मिनेटमै बुढाको बिरामीको मृत्यु भएको ओली जानकारी दिए। “रातभरी बिरामी पिडाले छट्पाइरहनु भएको थियो। परिवारको अलापविलाप उस्तै थियो। हामीले चाहेर पनि बचाउन सकेनौँ”, उनले भने, “यो मराई समान्य थिएन्। निकै पीडादायिक थियो। यो देखिएको र सबैको नजरमा परेको एउटा वास्तविकता हो। नदेखिएका यस्ता घटना गाउँघरमा थुपै्छन्।”
जिल्लामा भौगोलिक कठिनता, यातायात, टेलिफोन, विद्युत्को असुविधालगायत कारणले यहाँका नागरिकले यस्ता विभिन्न समस्या झेल्दै आएका छन्। सिस्नेको यो घटना एउटा प्रतिनिधिमूलक उदाहरण मात्र हो। पुथा उत्तरगङ्गा गाउँपालिकाको १, २, ३ र ४ नं वडाका नागरिकलाई पनि यस्तै समस्या आएमा हेलिकप्टर कुर्नुपर्ने बाध्यता छ। कदमकदाचित हेलिकप्टर आएन भने मृत्युलाई स्विकार्नुपर्ने बाध्यता रहेको स्थानीय बताउँछन्।
सरकारले नागरिकलाई स्वास्थ्यलगायत सबै सेवा सुविधा पु¥याउने ‘स्वास्थ्य नीति’ बनाए पनि दुर्गम क्षेत्रमा हुने यस्ता घटनाले नीतिलाई नै गिज्जाइरहेका छन्। नागरिकस्तरमा चेतनाको अभाव, अन्धविश्वास, पुराना रीतिरिवाज पनि यस्ता घटनाको सहयोगी बनेका छन्।
स्वास्थ्यचौकी भट्टेचौरका इन्चार्ज ओलीका अनुसार सपना बुढालाई बच्चा जन्माउनको लागि असार अन्तिम साताको डेट दिइएको थियो। पेटमा बच्चाको अवस्था असामान्य रहेकाले यहाँ उपचारमा समस्या हुनसक्ने भन्दै रुकुम (पूर्व) अस्पतालमा रिफर पनि गरिएको उनले बताए। बच्चा जन्मिने समय कटिसकेपछि स्वास्थ्यकर्मीले पटकपटक जानकारी गराउँदा पनि उनको परिवारले अटेरी गरेको ओलीको भनाइ थियो।
उनीहरुले अन्धविश्वासमा धामीझाँक्रीलाई देखाउन लागिरहेको ओलीले जानकारी दिनुभयो। स्वास्थ्यकर्मीको जबरर्जस्तीपछि परिवारका अन्य सदस्यले अस्पताल लैजान तयार भए पनि स्वय सपनाले नै नमानेको परिवारले बताएका छन्।
“१९ गते साँझ ब्यथा लागेर रक्तस्राव धेरै भइसकेको थियो। परिवारका कसैले पनि छुन मानेका थिएनन्। पछि ‘तुरुन्त बोकेर स्वास्थ्यचौकी ल्याउनुस् होइन भने तपाईंहरुलाई पुलिस बोलाएर कारबाही गर्न लगाउछु’ भनेपछि सपनालाई स्ट्रेचरमा बोकेर ल्याएका हुन्। अवस्था सामान्य नभएकाले उहाँलाई जहाँ भेट हुन्छ त्यही प्राथमिक उपचार दिने उद्देश्यले केही आवश्यक समान बोकेर हिडेको थिए”, स्वास्थ्यचौकी इन्चार्ज ओलीले भने, “बाटोमा भेटेर चेकजाँच गर्दा बच्चाको नाल र हात निस्किएको, बच्चाको धड्कन कम भएको र आमाको रक्तस्राव धेरै भएको थियो। त्यसपछि स्वास्थ्यचौकीमा पुर्याएर तुरुन्त अक्सिजन लगाएका थियौँ। यहाँ पुर्याइएको एक घण्टामै पेटमा बच्चाको मृत्यु भइसकेको थियो।” बिहान १० बजे हेलिकप्टर आएपछि सपनाको प्राणरक्षाको कामना गर्दै उनलाई हेलिकप्टरमार्फत सुर्खेत पठाएको भन्दै उनले आमा र बच्चालाई बचाउने प्रयास सफल नभएकोमा निराशा व्यक्त गरे।
यो घटना भएको दुई/तीन दिनपछि फेरि सिस्नेस्थित सिस्ने पोखरीका १८ वर्षीया तिला बुढाले एक शिशुलाई घरमै जन्म दिइन्। सालनाल नखसेपछि परिवारले स्वास्थ्यचौकीमा फोन गरेर जानकारी गराएपछि परिवारका सदस्यलाई स्वास्थ्यचौकीमा ल्याउन भनिएको ओलीले बताए। “त्यहाँ पनि रुढिवादी संस्कारका कारण कसैले पनि सुत्केरीलाई छुन नमानेकाले म आफैँ आवश्यक औषधि र सामान लिएर सिस्ने पोखरी गएको थिए”, उनले भने, “त्यहाँ पुग्दासम्म तिलाको धेरै रक्तस्राव भइसकेकाले सामान्य अवस्थामा फर्काउन निकै समय लागेको थियो।” इन्चार्ज ओलीले गत मङ्सिरमा पनि भट्टेचौरकी १८ वर्षीया विनिता बुढाले मृत बच्चा जन्माएको बताइन्।
यहाँ हुने अधिकांश गर्भवती र सुत्केरीका घटनाक्रमलाई हेर्ने हो भने प्रायः मानिसले बालविवाह गरेको देखिन्छ। बालविवाहका कारण सामाजिक, आर्थिक, मानसिक, शारीरिक रुपमा असर गर्नुका साथै पुरानो अन्धविश्वास र रुढिवादी संस्कार यहाँ जगडिएर बस्दा झन बढी समस्या थपिएको सिस्ने गाउँपालिका–१ का वडाध्यक्ष रजबहादुर बुढाले बताए।