– मिना श्रेष्ठ
८ मार्च अर्थात अन्तरास्ट्रिय श्रमिक महिला दिवस कतै कतै नारी दिवस भनेर पनि चिनिनछ यो दिन । विभिन्न दिवसहरु मध्ये चर्चा हल्ला खल्ला चर्का चर्का भाषण सहित मनाइने दिवस अन्र्तगत ८ मार्च पनि पर्दछ । ८ मार्च नारीहरुले बिभिन्न कार्यक्रम गरेर मनाइन्छ तर कतै कहि ८ मार्च के ? किन? कस्ले शुरुवात? थाहा हुदैन । महिलालाइ ३३ प्रतिशतमा टेकेर ५० प्रतिशतको कुरा उठाइन्छ अर्थात महिला समान सहभागिताको कुराहरु उठाइन्छ । महिला अधिकारका आवाजहरु चर्का चर्का स्वरमा कतै र्यालिमा कतै अन्र्तक्रियाहरुमा कतै गोष्ठीका भाषणहरुमा हुने गर्छन तर कतै भने महिला अधिकार मानव अधिकार हो भन्ने अनुभुति पनि गर्न पाएका छैनन् । ८ मार्च जर्मनी महिला नेतृ क्लारा जेट्किनले सन् १८५७ मा श्रमिक महिला हरुको हक अधिकारको आवाज बुलन्द गरेको दिन हो । हाल ११२ औं अन्र्तराष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवस मनाउने तयारीमा हाम्रो मुलुक पनि नारी दिवसमय बनेको छ ।
महिला भएकै कारण महिला ले भोग्नु पर्ने विभिन्न खाले विभेदको अन्तको लागि १९१० देखि मनाउदै आइरहेको यो दिवस फेरी पनि विभिन्न महिला वादी संघ सस्था र राजनितिक दलहरुबाट भव्यताका साथ सम्पन्न हुने तयारी भइरहेको छ । र आफुलाई नेतृत्वदायी भुमिका ठान्ने हरु जहा जुन ठाउमा भएपनि नेतृत्व वर्गनै पर्ने व्याक्तिहरु पनि चर्का चर्का स्वरमा आफु महिला अधिकारका निम्ती सधै महिला अधिकारका निम्ती सधै लडि रहने प्रतिबद्धता व्यक्त गर्छन । तर हामी कहाँ यस्ता अधिकारका चेतनामुलक कार्यक्रमहरु अझैपनि शहर केन्द्रीत हुने गर्छन । कतै दाइजो÷तिलक प्रथाबाट महिलाहरु जिउदै जल्नु परिरहेको छ । कतै बोक्सीको आरोपमा मलमुत्र ख्वाइरहेको छ । कतै बलातकृत भएर न्याय नपाइ न्यायको भिख माग्दै हिडिरहेका छन् । कतै विधवा÷एकल महिलाहरु भएका कारण निरस र यातनापुर्ण जीवन बिताइरहेका छन् । विधवा÷एकल महिलाको विवाहलाइ सरकारले प्रोत्साहन दिन खोज्यो तर यो कार्यक्रमलाइ पैसा संग जीवन दाज्न खोजियो भनेर चौतर्फी विरोधका लेख रचना टिप्पणीहरु प्रशस्त निस्कीए । एकल महिलाको विवाहलाई हाम्रो अझैपनि खराव दृष्टिकोणले हेरिन्छ । “लैंगिक समनताका लागी समान सोच र व्यवहार, समृद्धिको आधार ” भन्ने नाराका साथ ११२ औ अन्तराष्ट्रिय नारी दिवस भन्ने नाराका साथ मुलुकमा नारी दिवस विभिन्न कार्यक्रम गरेर मनाइदैछ । महिला माथी सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक, राजनैतिक सबैखाले हिंसा हुने गरेको पाइन्छ । घर भित्र देखि घर बाहिर सम्म सबै खाले हिंसा भैरहेको पाइन्छ । हाम्रो देशमा पनि महिलावादी संघ संस्था र राजनितीक दलहरुले बिभिन्न कार्यक्रम गरि मनाउन थालिएको छ । हिंसा भनेर बिभिन्न खाले हिंसाको कुरा गर्दा अधिकार र मुक्तिको कुरा गरिने क्षेत्र भित्र हुने गरेका हिंसाहरु बाहिर आउने गरेको पाइन्न । बोलेर नै राजनिती गरिन्छ तर राजनिती भित्र हुने गरेका हिंसाको बारेमा बोल्न सकिन्न । हिंसाको बारेमा आवाज उठाए अनुसासनको कार्वाहीको बिषय बनाइन्छ । मुलुक लोकतान्त्रिक गणतान्त्रमयी भैसक्दा पनि राजनिती क्षेत्रमा महिलालाई समानता होइन मातहत ले प्रसय पाइरहेको छ ।पुरुषको मातहत रहेर काम गर्दा राम्रो हुने तर त्यही पुरुष सरह समान भैसके पछि महिलाका तिल जत्रो गल्तीलाई पहाड बनाएर आलोचनाको शिकार बनाएर चरित्र हत्या समेत गरेको पछी पाइन्छ । आफ्ना व्यक्तिगत समस्याहरु संगको संघषलाई थाति राख्दै राजनैतिक क्षेत्रमा जति नै योग्य भएपनि योग्ताको कदर गरिन्न उसको कार्यकाल पुरा नहुन्जेल शंकाको दृष्टिले हेरिन्छ । मुलुकले धेरै फड्को मारीसकदा पनि हाम्रो चिन्तन अझैपनि पितृसतात्मक नै रहेको पाइन्छ । आवाज सुन्ने ठाँउमा महिला संख्या न्युन रहेको छ । अधिकांश पुरुष नै हुने गरेको छ । महिला नेतृत्वमा पनि पुरुष चिन्तनले ओतप्रोत भरिएको पाइन्छ । आफुसरहको महिलाले आफु भन्दा सक्षम देखेपछि स्वस्थ्य प्रतिस्पर्धा गर्न नसके महिलाको अधिकार महिलाले नै पनि हनन गर्ने गरेको पाइन्छ । उल्लेखनिय काम गर्दा पनि ओठ लेप्राउने, अनावश्यक चियो चर्चो गर्ने ,बेतुकका टिकाटिप्पणी गर्ने गरिन्छ । को संग कति बेर बोलि देखि लिएर कँहा गइ सम्मको चर्चा गरिन्छ । महिलाहरुलाई पुरुष सहारा चाहिन्छ भन्ने मानसिकताले महिलाहरु हिंसा सहिरहन्छन । साच्ची कै पुरुष सहारा भएका महिलाहरु नै लामो समय सम्म टिकीरहेको र शक्तिशाली भएर रहेको पाइन्छ । पति, पिता, काका, दाइ भाइ सम्बन्धले आर्शिवाद पाएका महिलालाई भन्दा पुरुष को आस्रय नभएको महिला लाई ओझेल मै पारिन्छन । ती खाले महिलाको ईमानदारीता हिजोको इतिहास ,हिजोको पृष्ठभुमि सबै धमिलो बनाइन्छ ,मानौं कि उसले आफ्नो राजनीति जिवनमा केही गरेको नै थिइन । क्रीयाशिल र शक्तिशाली महिलाको काम मुल्यांकन गर्न भन्दा उसका सानातिना गल्तीहरु खोजेर तिलको पहाड बनाउदै आक्रमण गर्न खोजिन्छ । पद र शक्तिको पुजा गरीने हामी कहाँ पदमा रहेको हरुलाइ पुजा नै गरीन्छ ।
महिलाहरुले हिजो पंचायती ब्यवस्था को भुमिगत कालिन अवस्थामा कठोर संघर्ष गरेका, बहुदलीय ब्यवस्था पछी पनि प्रतिगमन विरुद्धको २२ दिने आन्दोलन ,जन आन्दोलन २०६२/६३ को आन्दोलनमा आफ्नो दुधे बच्चा ,घर परीवार छोडेर देश र जनताको लागि लडेका महिला भन्दा पार्टी काममा कुनै पृष्ठभुमि नभए पनि आफन्त नातागोता हुने महिलाहरु सिधै शक्तिशाली पदमा आसिन हुने परीस्थिती हरु देखियका छन् ।
हिजो सम्म हुने गरेका हरेक आन्दोलनका अग्रपंक्तिमा महिला देखिय पनि पार्टी नेतृत्वमा दलको नेतृत्व भनेर सम्बोधन गर्दा पुरुष नेताको नाम लाई मात्र सुन्न देख्न र अध्यन गर्न पाइन्छ ।
पितृसत्तात्मक सोचका कारण पनि हुन सक्छ ,महिला नेता हरु लाई पनि यो बिसयमा टाउको दुखाइ भएको पाइन्न । गणतन्त्र स्थापना पश्चात् हरेक क्षेत्रमा महिलाको सहभागीता ३३% हुने भन्ने बहस चल्यो र संबिधानले ३३% महिला लाई सुनिश्चित भनिय पनि सबै क्षेत्रमा कार्यान्वयन हुन सकेको छैन ।
हरेक क्षेत्रमा एक तिहाइ महिला भनिएता पनि कुनै पार्टीका भनिए पनि सबै क्षेत्रमा कार्यान्वयन हुन सकेको छैन ।
हरेक क्षेत्रमा एक तिहाइ महिला भनिएता पनि कुनै पार्टीको केन्द्रिय कमिटीमा महिलाहरु नभएको उदाहरण बिद्यमान छ । पार्टीको भुइतह मै ३३% पुरयाए मात्र, गाउ, नगर, क्षेत्र, जिल्ला हुदै ३३% महिला सहभागिता पुरयाउन सकिन्छ ।
महिला सहभागीताको कुरा गर्दा इतिहासका अनुसार पंचायत ,बहुदलीय ब्यवस्था, लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको अवस्था २००७ साल देखि २०७५ सम्म आइपुग्दा ६८ बर्ष मा १५०० पुरुष मंत्री हुँदा महिला मंत्रीको संख्या ७२ मात्र छ । आजको मिति सम्म ७२ जना महिलाले नेपाल सरकार को मंत्री पद सम्हालेका पाइन्छ । नेपाली राजनीतिमा २०१६ सालमा पहिलो महिला मंत्री द्वारीका देबि ठकुरानी हुनुन्थ्यो भने पहिलो महिला रास्ट्रपति बिधादेबी भण्डारी हुनुहुन्छ । हालको बर्तमान सरकारमा मन्त्रीपरिषदको कुल संख्यामा १७% मात्र महिलाको सदस्य अर्थात चार जना महिला नेताको सहभागिता रहेको अवस्था छ । स्थानीय सरकारमा ४०% महिलाको सहभागीता छ भने प्रदेश सरकारमा ३१:२७% सहभागीता रहेको पाइन्छ । बल्लतल्ल गुटबन्दी मिलाउन या के के का नाममा पहिलो पटक महिला मुख्यमन्त्री त्यो पनि केही दिन का लागि अष्ट लक्ष्मी शाक्य हुनु भएको थियो ।
राजनिति भित्र षडयन्त्रको हिंसा हुन्छ । अहिले अमेरिका र भारत भन्दा संसदमा महिला प्रतिनिधित्व बढी छ । तर संख्या बढी भएर मात्र हुन्न । अवसरलाई चुनौतिको रुपमा सदुपयोग गर्नुपर्छ । हामी काहा कुरा गर्दा साथी भेटिन्छन तर काम गर्दा एक्लो हुन्छ, ऐन मौकामा सबैले साथ छाडि दिन्छन । दल भित्र गुटगत हिंसापनि मौलाएको पाइन्छ । एक गुटले अर्को गुटको महिलालाई खेदो गर्ने गरेको पाइन्छ । प्रभावशालीको समर्थनमा समुह तयार भए गुटबन्दि गरेको आरोपमा तीलको पहाड बनाएर सानातिना त्रुटिलाइ आलोचना गर्दै कार्बाही गरेर चरित्र हत्या समेत गर्दै पाखा लगाउन खोजिन्छ । एउटै गल्ती महिला र पुरुषले गरेको छ भने पुरुषलाई सफाइ दिइन्छ तर महिलालाई दोषि बनाइन्छ । चुनावको बेलामा उम्मेदवार छनौट टिकट बितरण सबैमा महिलाले आफू योग्य भएको योग्यता प्रस्तुत गर्न पाएका हुदैनन् । कतिपय स्थानमा महिलाले म आफू उम्मेदवारीको निम्ति योग्य छु ,चुनाव नजिते पार्टीले कार्वाही गरेको भोग्न तयार छु भनेर टिकटको उम्मेदवारी को दावी गर्दा आफ्नो प्रतिबद्धता जनाउदा पनि टिकट नदियको अवस्था पाइन्छ । जति नै जनताको बीचमा भिजे पनि आफ्नो कार्यक्षेत्रमा
परीभासित जिम्मेवारी ग्रहण गरीरहेको भए पनि महिलाको काम को उचित मुल्यांकन गरीन्न यो पनि राजनीति भित्रको महिला हिंसा नै हो ।
कतिपय महिला दिदिबहिनीहरुले आफ्नो अधिकार आफ्नो भुमिका लाई कहाँ कसरी आफू लाई ब्यवस्थित गर्ने अलमल्ल पारिएको पनि अवस्था छ । हिजो भुमिगत कालिन अवस्था देखि सक्रिय महिला अहिलेसम्म पनि वडा कमिटीको इन्चार्ज भन्दा माथि जान नदिएको अवस्थाहरु पनि छन् । हिजो पार्टी अप्ठ्यारोमा परेको बेला म एउटा महिला हु ,म घर परीवार छ ,बच्चा छ भन्ने सोच भन्दा माथि उठेर आफ्ना निजि ब्यक्तिगत स्वार्थ भन्दा माथि उठेर देश जनता र पार्टीको लागि अहोरात्र खटेका ,आन्दोलनमा सडकमा जीवन बिताएका, कयौंपटक गिरफ्तारी र नजवन्द ,जेल जिवनका कष्टकर भोगाइ भोगेका महिला हरु ले राज्यको सुखद अवसर सग बन्चित हुनु पनि राजनीति भित्रको महिला हिंसा हो । राजनिति भित्र महिला नेता माथि हुने आक्रमणको अन्त्य हुन पर्छ अनि मात्र सूखी नेपालको परीकल्पनामा मुठ्ठी उठायर हिडेका महिलाहरु खुशी हुनेछन् ।